این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با ابزارهای بررسی متون و اسناد کتابخانه ای و مصاحبه،به مطالعه و تبیین نقش عشایر ایل خزل در عملیات ضربت ذوالفقار و آزادسازی میمک می پردازد.عشایر با توجه به ساختار سیاسی،اجتماعی،مذهبی و اقتصادی خویش در تاریخ ایران نشان داده اند که می توانند به عنوان نیروی نظامی در کنار دولت مرکزی بایستند و در دفاع از مرزهای کشور نقش فعالی را ایفاء کنند.عشایر ایل خزل با داشتن خصلت های ویژه از جمله تهیه تدارکات و پشتیبانی نظامی و غیر نظامی،شیوه های بومی و عشایری جنگ،آمادگی دفاعی،تسلط اطلاعاتی و اشراف در شناسائی منطقه عملیات و داشتن انگیزه های روانی بسیار قوی و مهم تر از همه،همسوئی ایدئولوژیک با نظام جمهوری اسلامی ایران و….نقش مرکزی در آزاد سازی منطقه اشغالی میمک داشتند.در این مطالعه با ارائه مصادیق عینی برخی از این خصلت ها،نشان داده ایم که ایل خزل به عنوان بسیج عشایری از توان بالقوه نظامی بسیار بالائی در استراتژی دفاع مقدس برخوردار بوده است.کلمات کلیدی:دفاع مقدس، میمک، عشایر ایلام،ضربت ذوالفقار، توان نظامی،ایل خزل.
مقدمه،بیان مسئله،روش و پیشینه پژوهش:در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران،نیروی عشایر به عنوان یک نیروی مردمی و بسیج در کنار نیروهای سپاه و ارتش در خدمت جنگ و دفاع مقدس بود.ایل خزل که مورد تحقیق ما می باشد،نقش فراوانی در دفاع مقدس از جمله در عملیات ضربت ذوالفقار داشت.نیروی نظامی عشایر سابقه ای طولانی در دفاع از مرز و میهن خویش دارد که بهتر است در این جا برای تبیین جایگاه این نیرو به مصادیق تاریخی آن در طول تاریخ ایران اشاره ای اجمالی داشته باشیم تا با ارائه دورنمائی از این توان بالقوه،بهتر بتوانیم به تبیین اهمیت و نقش آن در دفاع هنگام تهاجم بیگانگان بپردازیم.به صورت فهرست وار به مصادیق تاریخی دفاع عشایر در تاریخ ایران را اشاره می کنیم:
۱-قیام و مقاومت طوایف پرنیان در مقابل سلطه یونانیان پس از تصرف ایران به دست اسکندر (۳۲۰ ق.م) که منجر به تاسیس سلسله پارت ها یا اشکانیان در ایران شد.
۲-مقابله با رومیان (۲۵۰ قبل از میلاد تا ۲۲۶ میلادی) با استفاده از تاکتیک جنگ فرساینده یعنی”جنگ و گریز”که شیوه نبرد در زندگی عشایری و صحراگردی بود.
۳-جنگ های قرون اولیه اسلامی میان ایران و اعراب.
۴-هنگام هجوم افاغنه به پایتخت ۸ هزار ایل بختیاری به کمک شاه سلطان حسین شتافتند.
۵-سال ۱۸۳۲ م در زمان محمد شاه قاجار استفاده از نیروی نظامی ایل قشقائی در جریان جنگ با بریتانیا بر سر هرات.
۶- جنگ عشایر بوشهر در مقابل قوای اشغالگر انگلیسی در تنگستان و دشتستان.
یکی دیگر از مصادق بارز توان نظامی عشایر در مسائل نظامی را می توان در ترس رضاخان (۱۳۰۰-۱۳۱۲ ش) از ایلات و عشایر دانست.رضاخان این ترس را با سرکوب و کشتار بی رحمانۀ آن ها و ایجاد سیاست تفرقه اندازی در درون ساختار همبسته عشایری نشان داد.(مشفقی فر،۱۳۸۲:۲۳-۳۲).بعد از پیروزی انقلاب،امام که با تدبیر و درایت خویش، نیروی عشایر را همسو و هم جهت انقلاب می دانستند در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۵۷ در خطاب به عشایر بویراحمد می فرمایند:”در حفظ نظم و امنیت منطقه خودشان کمال مراقبت را بنمایند”یا در جائی دیگر می فرمایند که “عشایر ذخایر انقلاب هستند”(به نقل از صحیفه نور ،ج۴، ۱۳۶۱ :۲۵۷ در :مشفقی فر،۱۳۸۲ :۳۶).این جمله و جملات مشابه،حکایت از نقش و اهمیت عشایر در امنیت ملی و مسائل نظامی-استراتژیک دارد.در روزهای آغازین جنگ تحمیلی عراق علیه ایران،به جرأت می گوئیم که اگر نیروی مردمی و معتقد و آماده عشایر منطقه یعنی ایل خزل نبود شاید عملیات ضربتی برای بازپس گیری منطقه بسیار مهم و استراتژیک میمک به راحتی امکان پذیر نبود و ما در این مقاله دلایل آن را واکاوی خواهیم نمود.در روزهای آغازین جنگ که نیروهای نظامی ملی در این منطقه هنوز انسجام کافی برای عملیات نظامی را نداشتند و نیروها در حال آماده کردن خود و تقویت مرزبانی بودند،عراق از این وضعیت استفاده می کند و به درون خاک ایران تجاوز می کند و موفق می شود که منطقه استراتژیک میمک را تصاحب کند.در هنگام حمله عراق به این منطقه، نیروهای مدافع ایران را فقط یک گروهان تانک تشکیل می داد و استعداد رزمی ایران کمتر از یک گروهان رزمی بود(بی نام ،بی تا :۳).آن چه که در باز پس گیری این منطقه –میمک- اهمیت زیادی داشت نیروی عشایر حاضر در منطقه یعنی ایل خزل بود که مقاومت و دلیری بسیاری از خود نشان دادند.در واقع مسئله اصلی ما در این مقاله تمرکز بر اهمیت نظامی عشایر ایل خزل در عملیات بازپس گیری منطقه اشغالی میمک است.پرسش اصلی این است که آیا عشایر منطقه یعنی ایل خزل نقشی در عملیات آزادسازی میمک داشته اند؟اگر پاسخ به این سوال مثبت است که همین طور است آن گاه به سوال دوم می رسیم که نقش آن ها چگونه بوده است و تأثیرات نظامی آن ها در این عملیات چه بوده است؟روش کار و پژوهش ما در این بررسی،روش توصیفی تحلیلی با استفاده از ابزار تحقیق اسنادی است و با مراجعه به متون مربوط به دفاع مقدس و مصاحبه با یکی از افراد ایل خزل(مصاحبه با عبداله چمن آرا جانشین فرمانده بسیج مردمی ایل خزل در عملیات ضربت ذوالفقار)که نقش مهمی در عملیات داشت،این اطلاعات را بهدست آورده ایم.تاکنون مقاله ای که به بررسی و تبیین نقش نظامی عشایر منطقه میمک(ایل خزل)در عملیات ذوالفقار بپردازد نوشته نشده ولی پیرامون نقش عشایر در دفاع مقدس مخصوصاً نقش عشایر ایلام در دفاع مقدس می توان به برخی از تحقیقات انجام شده رجوع کرد:اکبری در مقاله ای با عنوان بررسی و تبیین نقش عشایر استان ایلام در پیشبرد راهبردهای دفاعی در دفاع مقدس(اکبری،)به نقش عشایر در کل دوران دفاع مقدس می پردازد همچنین کتابی با عنوان”عشایر ایلام در دفاع مقدس” محمدرحیمی،) نوشته شده است که انصافاً تحقیقی شایسته در این زمینه محسوب می شود و با تکیه بر موازین اخلاق پژوهشی باید اعتراف کنیم که در مطالعه حاضر،از تحقیقات و داده های این کتاب استفاده فراوانی برده ایم.مقاله دیگری هم در این زمینه وجود دارد با عنوان”کارکرد نظامی ایلات و عشایر در ایران”(مشفقی فر،)که در آن اشاره ای کوتاه به نقش عشایر در دفاع مقدس در منطقه غرب مخصوصاً ایلام دارند.تفاوت کار ما با این پزوهش های ذکر شده در این است که ما تمرکز خویش را بر عملیات ضربت ذوالفقار گذاشته ایم و به شکلی گسترده تر به جایگاه عشایر ایل خزل در این عملیات پرداخته ایم و بر بُعد نظامی عشایر ایل خزل تمرکز بیشتری نموده ایم.برخی کتب دیگر در مورد عملیات ضربت ذوالفقار و سایر عملیات های دفاع مقدس نوشته شده که نام برخی از این کتب در فهرست منابع آمده است مخصوصاً کتاب”به سوی میمک”که به صورت خاطره نوشته شده و سند معتبری در این زمینه محسوب می شود.
تعریف و معرفی مفاهیم :میمک و اهمیت استراتژیک آن و ماجرای تجاوز عراق به خاک ایران :
استان ایلام با داشتن ۴۳۰ کیلومتر مرز مشترک،طولانی ترین مرز را در میان استان های هم مرز با کشور عراق به خود اختصاص داده است(صحرائی،۱۳۸۹: ۵۱).ایران با عثمانی از قدیم بر سر خط مرزی اختلاف داشته و از صفویه تا پایان عهد قاجار همیشه درگیری بوده است.مرزهای امروزی ایران بیشتر در دوره قاجاریه شکل گرفته اند(همان:۵۵)اختلافات مذهبی یعنی سنی بودن عثمانی ها و شیعه بودن ایرانی ها هم در این اختلاف بی تأثیر نبوده است.بعد از انقراض امپراتوری عثمانی و پس از جنگ جهانی اول،دولت عراق شکل گرفت اما علیرغم بسته شدن بیش از هیجده قرارداد صلح و چندین پروتکل مرزی،همچنان منازعات حل ناشده باقی ماندند(همان:۶۶).با روی کار آمدن حزب بعث که دارای تفکرات پان عربیسم بود،مناقشات ادامه یافت.در زمان محمدرضا شاه،قراردادی موسوم به قرارداد الجزایر بین شاه و صدام بسته شد و به موجب این قرارداد تا حدودی،البته به نفع عراق، اختلاف حل شد.(همان:۷۲).منطقه میمک که به دلیل اهمیت نظامی آن تا عمق خطوط دفاعی دشمن را در تیررس و دید مستقیم قرار می دهد در تاریخ ۱۹ شهریور سال ۵۹ مورد حمله دشمن قرار گرفت در حالی که پاسگاه های اطراف آن چون نی خزر و حلاله در ۱۶ شهریور مورد تعرض و حمله عراقی ها قرار گرفته بود.عراق با این حمله قصد داشت که با استقرار بر این ارتفاعات استراتژیکی مهم،از تهدید جاده مواصلاتی به بغداد جلوگیری کند و هم جاده مواصلاتی غرب ایران(جبهه میانی)را به جنوب(جبهه جنوبی)در تیررس خود قرار دهد.در ۱۹ شهریور سال ۵۹ بیش از ۱۲ کیلومتر مربع از محدوده مرزی استان ایلام(میمک)به تصرف عراق در آمد که استقرار نیروهای متجاوز بعثی در قلمرو ایران را موجب شد.عراق با پیشروی در منطقه میمک در تاریخ ۲۶/۶/۵۹ توانست در مجموع حدود ۴۰ کیلومتر مربع از این منطقه و ارتفاعات استراتژیک آن را به اشغال خود در آورد.(همان : ۹۲ )ارتفاع لوبیائی شکل میمک در غرب استان و در جنوب غربی شهرستان ایلام واقع است و به دلیل نزدیکی اش با مرز ایران و عراق یکی از نقاط سوق الجیشی و با اهمیت نظامی به شمار می رود.این ارتفاع از دید بسیار خوبی برخوردار است و تسلط قابل توجهی بر بخش وسیعی از خاک عراق و مناطق مرزی ایران دارد.(بی نام،بی تا: ص ۱)منطقه میمک از مناطق گرمسیری استان ایلام است و چندان درختی در آن جا نمی روید و یکی از مکان های مهم برای قشلاق دامداران محسوب می شود(همان: ۲و ۳)در واقع به خاطر ارتفاعات بلند این منطقه که مشرف بر مناطق اطرافش می باشد،اهمیت دارد و پوشش گیاهی آن از علف،بوته های گون و درختچه های گوناگون تشکیل شده است.(بساطی،۱۳۷۸:۱۳)با اشغال این منطقه معبر وصولی”صالح آباد –سرنی”به طرف خط مرزی مورد تهدید نیروهای عراقی قرار گرفت و در نتیجه محور ایلام،صالح آباد و مهران به طور جدی نا امن شد.همان طور که گفته شد با گرفتن ارتفاعات،دشمن به راحتی بر خاک ایران و عراق در آن منطقه مشرف و مسلط می شد.
عملیات ضربت ذوالفقار:
عملیات ضربت ذوالفقار با فرماندهی تیپ ۱ لشکر ۸۱ زرهی ارتش و با هدف آزاد سازی میمک انجام شد.سازمان رزم عبارت بود از:دو گردان از تیپ ۱ لشکر زرهی،یک گردان از ستاد مشترک ارتش،دو گردان افزایش یافته از سپاه های ایلام،کرمانشاه و قزوین و تهران و ۲۹۰ نفر از عشایر ایل خزل عملیات راس ساعت ۶ صبح تاریخ ۱۹/۱۰/۱۳۵۹ با رمز یالله آغاز شد(حاجی خداوردی خان،۱۳۸۹ :۹۲).همان گونه که ذکر شد عراق دوازده روز قبل از آغاز رسمی جنگ تحمیلی به خاک ایران تجاوز نمود.نیروهای عراقی که در ۱۹ شهریور ۱۳۵۹ به دلیل اهمیت منطقه میمک به آن حمله می کنند و آن منطقه که صدام حسین”سیف سعد”نامگذاری کرد و آن جا را قسمتی از خاک عراق نامید.(اکبری،۱۳۹۲ :۱۰۴).از این تاریخ به بعد تا تاریخ شروع عملیات ارتفاعات میمک در اشغال نیروهای عراقی بود اما پس از تشکیل هسته های اولیه بسیج،مردم عشایر ایلام و به خصوص عشایر و نیروهای مردمی ایل خزل که محل قشلاق آنان بود گرد هم آمدند و هم سوگند شدند تا برای آزادی آن تا آخرین قطره خون خود بجنگند و بالاخره موفق شدند که در صبحگاه روز ۱۹ دی ماه ۱۳۵۹ میمک را پس از چهار ماه از اشغال عراقی ها آزاد کنند(همان).
عشایر ایلام:
عشایر ایلام واجد ویژگی هائی هستند که با داشتن آن ها می توان از توان بالقوه نظامی آن ها برای دفاع استفاده نمود:۱-نیروی انسانی بسیار زیاد طوری که در پنج استان غرب کشور،استان ایلام از حیث جمعیت عشایری بعد از استان کرمانشاه مقام دوم را دارد۲-شیعه بودن که در حالی که سایر عشایر مرزی ایران،بیشتر سنی هستند۳-داشتن روحیه سلحشوری و مسلح بودن به خاطر مرزنشینی۴-از لحاظ تیپولوژی مردمانی قوی هیکل،تنومند،جسور و شجاع و مقاوم در برابر سختی ها هستند برخی از زبان شناسان واژه “کرد”را برابر با”گرد”به معنای پهلوان می دانند(محمد رحیمی،۱۳۸۵ : ۶۲)ویژگی های فوق الذکر از مختصات عشایر ایلام هستند که البته برخی ویژگی ها در تمام عشایر مشترک است و در این منطقه و در میان ایل خزل هم یافت می شوند مانند داشتن همبستگی درونی و تعاون اجتماعی و تبعیت از ریش سفید و بزرگ ایل که می توانند از خصلت هایی مثبت در اصول جنگ از آن ها نام برد.به طور خلاصه مبارزه با مشکلات طبیعت،داشتن روحیه سلحشوری،ساده زیستی،عدم تجمل گرائی و قانع بودن به امکانات کم،حفظ سلامتی و شادابی در زندگی ایلی یکی از مهترین مزایای زندگی عشایر کوچ رو ایلام است.(درخشنده،۱۳۹۱ :۹۳)معمولاً به خاطر دست و پنجه نرم کردن با مشکلات و مصائب طبیعی و حرکت های قشلاقی و ییلاقی در مسیرهای سخت و عبور از مناطق کوهستانی و زیستن در شرایط آب و هوائی سخت،از این مردمان انسان هائی سخت کوش و قانع و قوی ساخته است.در تحقیقات مردم شناسان بزرگ در فصل مربوط به اخلاق و عادات ایل ها و کوچ نشینان ایلامی آمده است که:”اگر تاریخ کهن ایلام بررسی شود معلوم می گردد که هجوم وحشیانه و بنیان کن هیچ یک از اقوام مخالف نتوانسته است سنن بومی و روحیات اخلاقی مردم این ناحیه مخصوصاً کوچ نشینان را در هم بریزد از این رو اقوام ایلام اصیل می باشند.در دوستی ثابت قدم،در برابر مشکلات شجاع و مقاوم هستند از جمله خصلت های آنان مهمان نوازی،سلحشوری،آزاد منشی،راستگوئی،مرزداری و تعصب در مسائل مذهبی است….ضمن حفریات باستان شناسی در منطقه ایلام،سنگ قبری که دارای نقش و نگارهای عامیانه بوده است دیده شده که نشانه هائی هستند از اشتغالات زندگی روزمره یک مرد کوچ نشین و علایق و دلبستگی هایش تفنگ،ساچمه دان و بزکوهی”را می توان نشانه ورزیدگی در شکار و آمادگی جنگی دانست که از خصوصیات زندگی آنان است و…”(افشار سیستانی، ۱۳۸۱: ۳۲۹).
ایل خزل :
ایل خزل،بنا به روایتی از لحاظ پیشینه تاریخی منتسب به بنی خزاعه هستند که همراه دام هایشان در صحراهای سوزان و در پی چراگاه های مناسب به شمال عربستان و سپس به عراق مهاجرت کردند و برای همیشه در جنوب عراق ساکن شدند و در حال حاضر از قبایل قدرتمند عراق محسوب می شوند.این طایفه که شیعه اثنی عشری هستند و از بدنه اصلی سپاهیان سلیمان بن صرد خزاعی در خون خواهی امام حسین (ع) بودند که به دلیل حمایت از قیام های خون خواهی امام حسین (ع) و مبارزه با حکومت مرکزی عراق و در زمان هارون الرشید آن ها را متفرق نمودند و جمع کثیری از آن ها را به ایران کوچاندند و در استان همدان ساکن شدند.این ایل برای مهاجرت به مناطق گرمسیری،ایلام را انتخاب نمودند و در ایلام ساکن شدند (ملک احمدی،۱۳۸۲ :۴۱) همانند دیگر ایل ها،ایل خزل در ساختار سیاسی اش،تبعیت و احترام و حرف شنوی از بزرگ و رئیس ایل وجود دارد (همان :۵۱) و پس از انقلاب در هم، انواع انتخابات (ریاست جمهوری و مجلس و ..) نقش مهمی را ایفاء می کردند (همان:۶۰) از لحاظ ساختار اجتماعی،ایل خزل به عنوان یک جامعه واحد در نظر گرفته می شود و شبکه خویشاوندی از اهمیت بالائی برخوردار است که در سطح امور بسیار مهم مانند جنگ با قبیله دیگر یا تجاوز به قلمرو ایل و…بروز کرده و هویت می یابد(همان:۷۴) ایل خزل صد در صد شیعه اثنی عشری بوده و یکی از عوامل مهم در پایداری و استمرار نظم اجتماعی،توجه و توکل مردم ایل به خداوند و انجام دستورات دینی می باشد(همان:۲۵).ایل خزل در دوران دفاع مقدس،از لحظۀ آغاز رسمی جنگ تا پایان آن،شرکت کننده در این جنگ مقدس بودند مخصوصا”در عملیات ذوالفقار که مورد مطالعه ما در این تحقیق است.بر اساس نامه های شماره ۲۵۸۵ به تاریخ ۲۷/۱۱/۱۳۵۹ و ۲۵۹۸ به تاریخ ۲۸/۱۱/۱۳۵۹ ه.ش سپاه پاسداران استان ایلام سرپرست ایل خزل جناب آقای حاج محمد چمن آرا بوده است و طی نامه اول سپاه پاسداران استان ایلام با درخواست آقای چمن آرا از آقایان جعفر حیدری زاده،حاج رحمت فرخی و میر ولی ولی نژاد ،به دلیل همکاری و زحمات آنان تقدیر به عمل آمده و در نامه دوم سپاه پاسداران ایلام از خود آقای محمد چمن آرا به دلیل زحمات ایشان در جبهه و سرپرستی بسیج عشایری ایل خزل در نوار مرزی استان ایلام،تقدیر و تشکر به عمل آمده است.(اکبری،۱۳۹۲ :۱۰۵)در عملیات ضربت ذوالفقار تعداد ۸ نفر از مردم ایل خزل به مقام رفیع شهادت نائل شدند(همان :۱۰۶)آقای عالی پور نماینده وقت مردم ایلام در مجلس شورای اسلامی در خصوص عملیات مذکور در روزنامه اطلاعات این گونه توضیح دادند:”برادران عشایر خزل در نبرد پیروزمندانه شان علیه کفر {ارتش عراق} در چند روز اخیر ۱۵ شهید و ۳۰ مجروح داشته اند.اما پیکر هشت نفر از مردم ایل خزل در این عملیات تشیع جنازه شده است.”(به نقل از:اکبری،۱۳۹۲ :۱۰۸)در اهمیت نقش مهم ایل خزل بهتر است فعلا” به این جمله بسنده کنیم که “.. فرمانده تیپ ارتش اعلام کرد که اولین ماشه جنگ باید توسط ایل خزل چکانده شود .”(چمن آرا، مصاحبه)
تدارکات و پشتبانی :
در زمان آغازین جنگ و اشغال میمک توسط نیروی متجاوز عراقی ها،شاهد نوعی از پشتیبانی غیر نظامی و تدارکات توسط زنان عشایر ایل خزل برای رزمندگان بودیم.در اصطلاح سیاسی-نظامی تدارکات جنگی یا آمادها را این گونه تعریف می کنند:”کلیه اقلامی را می گویند که برای تجهیز و عملیات یک یگان نظامی ضرورت دارد آماد شامل غذا،پوشاک، تجهیزات،سلاح،مهمات،سوخت،وسایل و اقلام ماشینی و موتور آلات و ..می شود”(روشن، ۱۳۸۵ : ۵۴).زنان با پرورش دام های خود در غیاب مردانشان که در جبهه بودند به تهیه دوغ و شیر و ماست و کره و سر شیر و گوشت و …و آذوقه مورد نیاز در جنگ می پرداختند.(اکبری،۱۳۹۰ : ۲۰۷ )از دیگر اقلام تدارکات و پشتیبانی می توان انواع اسلحه نام برد که در قسمت بعدی مصادیق آن را در عملیات ذوالفقار ذکر می کنیم.
روحیه چریکی و چریک بودن:
از خصلت های مثبت عشایر ایل خزل در دوران جنگ که به آن اشاره کوتاهی کردیم چریک بودن آنان است.در فرهنگ اصطلاحات سیاسی-نظامی چریک را این گونه تعریف می کنند :”رزمنده بومی غیر منظمی که در قالب یک سازمان چریکی جدائی طلب جنبش آزادی بخش و نهضت مقاومت با رژیم حاکم یا قوای اشغالگر برای سرنگونی رژیم یا جدائی بخشی از کشور یا اخراج قوای بیگانه به مبارزه می پردازند.در جنگ های متعارف و کلاسیک ممکن است در کنار نیروهای مسلح منظم از گروه های چریکی نیز برای عملیات نامنظم،تاخیری و خرابکاری در سرزمین های اشغالی و عقبه دشمن استفاده شود.(روشن،۱۳۸۵ : ۸۶)
دیگر مفاهیم مرتبط(اطلاعات،انگیزه،تبلیغات):
از دیگر مفاهیم مورد استفاده در این بررسی می توان به مفهوم”اطلاعات”و ارزش عملیاتی آن در جنگ و دفاع پرداخت.کارشناسان نظامی معتقدند که”اطلاعات یک منبع خبری انسانی قابل اعتماد–که در موقعیت مناسبی تهیه شده باشد می تواند از ارزش اطلاعات یک ماهواره جاسوسی گران قیمت بیشتر باشد.(نیکجو،۱۳۸۵ :۳۹۹).یکی دیگر از عناصر مهم و کاربردی در بررسی ما سهم عناصر غیر مادی در قدرت ملی می باشد که یکی از این عناصر را می توان”ایدئولوژی مشترک”و همسو با دولت حاکم دانست.ایدئولوژی باعث یکپارچگی و وحدت در داخل کشور می شود و مردم را به دستگاه حکومت و سیستم کشوری معتقد می سازد.(سنجابی،۱۳۷۵ :۱۱۰)از عناصر دیگر که در جنگ نقش مهمی را ایفاء می کند می توان به روحیه و ابعاد انگیزشی سرباز و مبارز اشاره کرد.فیلد مارشال مونتگری می گوید که روحیه سرباز پر اهمیت ترین عامل در جنگ است (ادیبی سده،۱۳۸۷ : ۱۷۴)از بُعد روانشناختی می توان ابعاد انگیزشی آن را در نظر گرفت،می توان از مشوق های بیرونی و اجتماعی و بازدارنده های اجتماعی و درونی نام برد که یک فاکتور مهم در جنگ است و ذیل عناصر روانی و اخلاقی جنگ طبقه بندی می شوند.روحیه نظامی یکی از عوامل اصلی پیروزی است در بین تعلیمات نظامی شرط پیروزی را داشتن روحیه ائی با نشاط و قوی و ایمانی راسخ می دانند و این روحیه در یک نیروی انسانی کافی و یک بسیج همگانی و وسیع می تواند پیروزی را تسریع کند(همان: ۲۸)از دیگر عناصر مؤثر در جنگ می توان به نقش تبلیغات منفی و مثبت و قدرت تلقین جهت تخریب روحیه دشمن یا تقویت روحیه خودی نام برد.در فرهنگ اصطلاحات سیاسی–نظامی،تبلیغات را این گونه تعریف می کنند:هر شکلی ار ارتباط که هدفش جایگزین کردن اطلاعات،ایده ها یا تصورات در اذهان انسان ها است و منظور از آن تحت تاثیر قرار دادن افکار،احساسات و اعمال افراد یا گروها می باشد(روشن،۱۳۸۵ : ۵۱)هر گونه تلاش عمدی برای تغییر نگرش گروه های دیگر یا دشمن را می توان عنصر تبلیغاتی نامید که منجر به ایجاد حالات درونی خاصی نظیر ترس و وحشت می شود و در واقع نوعی تلقین روانشناختی را به سمت جبهه دشمن روانه می کند(ادیبی سده،۱۳۸۷: ۱۷۷)خلاصه این که ما مقولاتی همچون عشایر ایلام، اهیمت استراتژیک میمک،ضربت ذوالفقار،تدارکات و پشتیبانی جنگ چریکی و معنای چریک،نقش تبلیغات،اهیمت اطلاعات،ابعاد انگیزشی در جنگ را تا حد نیاز توضیح دادیم.اکنون در بخش بعدی،با کمک این مفاهیم و با ارائه برخی مصادیق آن در عملیات آزاد سازی میمک به تبیین نقش مهم عشایر ایل خزل در این عملیات می پردازیم.
توان نظامی عشایرمنطقه(ایل خزل) در عملیات ضربت ذوالفقار:
اگر بخواهیم عوامل بالقوه نظامی عشایر ایل خزل ایلام در عملیات ذوالفقار را به صورت فهرست وار بنویسیم بایستی به این عوامل اشاره کرد و آن ها را تبیین نمود:۱-شناسائی و تسلط اطلاعاتی بر منطقه عملیات۲-توان جنگ تن به تن و قدرت بدنی بالا۳-داشتن انگیزه دفاع۴-دانستن زبان عربی۵-مکالمه به زبان کردی۶-توانائی استتار۷-تبلیغات۸-تاکتیک جنگ چریکی۹-کار نظامی بدون چشمداشت۱۰-شهامت و سلحشوری۱۱-همبستگی درونی و تعاون۱۲-تبعیت از ریش سفید و رئیس ایل۱۳-آشنائی با آب و هوا و توانائی زیستن در شرایط جوی نامناسب.۱۴-تدارکات و پشتیبانی محلی.اکنون بهتر است که این عوامل را به صورت مبسوط و تا حد امکان با ذکر مصادیقی از عملیات مذکور همراه با تطبیق آن ها را با مفاهیم نظری بخش قبلی توضیح دهیم:
۱-شناسائی و تسلط بر منطقه: عشایر منطقه(ایل خزل)به دلیل زیستن سال های طولانی در این منطقه که منطقه قشلاقی آنان بود تسلط و اشراف کاملی بر تمام منطقه داشتند.(محمدیان،۱۳۹۴ :۲۵۸).همان گونه که در بخش تعریف مفاهیم اشاره کردیم فرایند شناسائی و اشراف اطلاعاتی بر منطقه از فاکتورهای مهم یک جنگ به حساب می آید و داشتن اطلاعات دقیق از منطقه به توان عملیاتی شتاب می دهد و عنصری ضروری محسوب می شود.”در جلسات محرمانه ارتش قبل از آغاز عملیات ضربت ذوالفقار،پیشنهاد شد که به خاطر اشراف اطلاعاتی عشایر ایل خزل،از آن ها برای این عملیات استفاده شود.منطقه میمک هم ارتفاعات داشت و هم پرتگاه های خطرناک و هم باریک راه های پیچ در پیچ که واقعاً بدون اشراف اطلاعاتی نمی توان در آن جا عملیات نظامی موفق آمیز داشت..”(مصاحبه با آقای چمن آرا)
۲-توان جنگ تن به تن و قدرت بدنی بالا:برخی از فرمانده هان جنگ در استان ایلام یکی از ویژگی های عملیات میمک را جنگ تن به تن می دانند(محمد رحیمی ،۱۳۸۵:۸۵).توانائی جنگ تن به تن از خصلت های زندگی عشایری محسوب می شود .چرا که بنا بر تاریخ عشایر در ایران همیشه یا درگیر مبارزه و دفاع از خاک خود بوده اند یا در حال آمادگی دفاعی در برابر مهاجمان.مردان عشایر ایل خزل به دلیل زیستن در شرایط سخت و کار بدنی بسیار که لازمه زندگی عشایری محسوب می شود به توان بدنی بسیار بالائی رسیده اند و همین امر هم می تواند منشاء وراثتی داشته باشد و نسل به نسل این تنومندی و قدرت انتقال یابد.
۳-داشتن انگیزه دفاع:”یکی از عشایر ایل خزل عقیده خود را چنین بیان می کند”یک عشیره اصلا” برایش قابل قبول نیست که عرب ها یا عراقی ها بیایند سرزمینش را بگیرند (حاجی خداوردی جان،۱۳۸۹:۵۴)همان گونه که در بخشهای قبلی ذکر کردیم عشایر منطقه میمک قبل از انقلاب هم بر سر این منطقه با تهاجم و تجاوز غیر قانونی اعراب مواجه شده بودند و این درگیری و نفرت از مهاجم و متجاوز همیشه در آن ها بوده و در آغاز جنگ و اشغال منطقه توسط عراق این احساس درونی به سطح می آید و رگ غیرت آنان را به جوش می آورد.علاوه بر این ها یک فرد عشایر تعصب خاصی بر محل زندگی خویش دارد و داشتن اعتقادات مذهبی شیعی در این منطقه و همسوئی ایدئولوژیکی با نظام جمهوری اسلامی ایران را هم بایستی به این بعد انگیزشی افزود.”….برخی افراد ایل خزل که جهت آزاد سازی میمک آمده بودند و در صف مبارزان در کنار برادران نظامی قرار داشتند فریادزنان می گفتند که تا زمانی که این منطقه را آزاد نکنیم نمی توانیم یک لحظه هم آرام بگیریم….”(چمن آرا،مصاحبه)
۴- دانستن زبان عربی:عشایر منطقه ساکن میمک (ایل خزل) به دلیل مرز نشینی با عراق برای سالیان متمادی برخی تسلط به زبان عربی پیدا کرده اند که می تواند از لحاظ نظامی و اصول جنگ یک عنصر مثبت ارزیابی شود(محمد رحیمی،۱۳۸۵:۹۳).
۵-مکالمه به زبان کردی:از لحاظ نظامی برای این که دشمن نتواند مکالمات تلفنی را کنترل و شنود کند معمولا” از زبان رمزی استفاده می کنند.(۰همان:۹۳)در میادین جنگ هر مقدار به زبان تکلم دشمن دورتر شویم دشمن کمتر می تواند به فهم مکالمات مخابراتی دسترسی داشته باشد.در عملیات ذوالفقار برخی از مکالمات در جبهه خودی به زبان کردی صورت می گرفت که می تواند از لحاظ امنیتی مفید و سودمند باشد.
۶-توانائی استتار:توانائی استتار یک عامل مهم در جنگ های زمینی است.در خاطرات علی کرم محمدیان آمده است که از شخصی که او را چریک پیر معرفی می کند می گوید که چگونه توانست با استتار و کمین و مخفی کردن خود در مدت ساعات طولانی پشت یک درختچه بادام کوهی به دیدبانی بپردازد(محمدیان،۱۳۹۴:۱۷۹)عشایر منطقه(ایل خزل) به دلیل شناختی که از بوته ها و درختچه های منطقه داشتند به راحتی می تواستند در پشت آن ها و در موقع مناسب و به نحو صحیح و برای مدتی طولانی در آنجا کمین و استتار کنند.
۷-تبلیغات به شیوه محلی علیه دشمن:در قسمت قبلی به اهمیت تبلیغات چه مثبت و چه منفی علیه دشمن اشاره نمودیم نوعی تبلیغات وجود دارد که باعث تقویت روحیه نیروهای خودی می شود.از جمله این موارد می توان به انگیزش های مذهبی از جمله بدرقه به صورت از زیر قران رد شدن و بستن پیشانی بند بر پیشانی و تهیه پلاکاردهایی با محتوای مذهبی و امید بخش و ..اشاره کرد(نک:اکبری،۱۳۹۰:۱۷۷).”…قبل از شروع عملیات و با آغاز اعلام شروع عملیات،نیروهای محلی ایل خزل از فرط شادی و شور و شوق عملیات آزاد سازی،شروع به هورا کشیدن و پایکوبی و تولید سر و صدای حماسی نمودند که همین امر باعث شد که دشمن با شنیدن این ها دچار ترس و وحشت و حیرت شود ….”(مصاحبه با آقای چمن آرا).برخی از رزمندگان ایل خزل که قریحه شاعری داشتند با سرودن برخی اشعار حماسی به نوعی دست به تبلیغات(مثبت:تقویت روحیه خودی)می زدند از جمله می توان به علی عباس غفارنیا که به بمب روحیه معروف بود اشاره کرد.(همان)
۸-تاکتیک جنگ چریکی:گفتیم که جنگ های چریکی نظم مشخصی ندارد و گاه با حملات ایذائی همراه است اکنون به این قسمت از گفته های به دست آمده از اسناد عراقی ها دقت کنید که مربوط به حملات منطقه میمک است:”حمله هائی که به وسیله افراد پیاده انجام می دهند فاقد طرح مشخصی است زمان معینی ندارد راه کار مشخصی ندارد و از مکان معلومی حمله نمی کنند گاه از پهلو و گاه جبه هائی حمله می کنند” (بساطی،۱۳۷۸: ۳).عشایر منطقه (ایل خزل) که قبلا”سابقه درگیری با متجاوزان عراقی را داشتند از شیوه بومی عشایری در جنگ که نوعی تعقیب و گریز است استفاده نموده که به اصطلاح نوعی جنگ فرساینده نامیده می شود و می تواند در میدان های نبرد کارائی زیادی داشته باشد.مبارزان ایل خزل مشارک در عملیات،معمولا”در ارائه طرح ها و عملیات و تاکتیک های جنگی مشارکت داشتند و با شناختی که از منطقه داشتند پیشنهادهائی را ارائه می دادند.”…در یکی از این طرح های تاکتیکی اهالی مبارز ایل خزل پیشنهاد دادند که ما می توانیم از این مسیر برویم ولی نیاز به پوشش هوائی و نیروی هوائی داریم که از ما محافظت کند و نیروهای عراقی را آزار دهد تا موجب عقب نشینی آنان شود..”(مصاحبه با آقای چمن آرا)
۹-کار نظامی بدون چشمداشت:وقتی نیروهای بسیج عشایری زمین اشغال شده را محل زیست خود قلمداد می کنند و علاوه بر آن انگیزه روانی خاص خود را داشته باشند قطعا”بدون چشمداشت کار می کنند و جنگ کردن و دفاع از سرزمین خود را نوعی افتخار می دانند.
۱۰-شهامت و سلحشوری:به دلیل داشتن روحیه خاص عشایری و استقامت فردی و سابقه طولانی و تاریخی در دفاع از مرز خود شهامت و سلحشوری را برای این نوع مردمان به ارمغان آورده است.البته فاکتورهای زیستن در شرایط سخت طبیعی را هم باید به عوامل ایجاد روحیه سلحشوری و شهامت فردی اضافه کرد.علاوه بر این ها،داشتن انگیزه های دینی و شهادت طلبی را باید جزء عناصر مهم و مرکزی این شهامت قلمداد نمود.شود اگر به این قطعه از خاطرات که سند معتبری در زمینه عملیات میمک محسوب می شود دقت کنید بسیاری از عوامل را می توان در آن مشاهد نمود:”در مسیر بازگشت از روستای سرنی گذشتم و تعدادی از عشایر ایل خزل را دیدم که با لباس محلی و سلاح های ابتدائی خودشان در آنجا زیر سایبانی اطراق کرده بودند…جواب دادند که برای دفاع از میهن و مرز میمک آمده ایم….ما عرب ها را خوب می شناسیم و آن ها هم از قدیم با نام و قدرت ایلی ما کاملا”آشنا هستند کافی است عرب ها بشنوند که مردان شجاع و جنگجوی خزل پا به عرصه نبرد گذاشته اند قطعا” فرار را بر قرار ترجیح می دهند”(محمدیان ،۱۳۹۴ : ۱۶۶).این قطعه از خاطره زیر هم می تواند شاهدی دیگر بر شهامت و دلیری مبارزان ایل خزل در عملیات ضربت ذوالفقار باشد”..اولین شهید عملیات،فردی بود از ایل خزل به اسم محمد رحیم فیضی که می گفت طاقت جنگ کلاسیک را ندارم و تحمل آن را ندارم که صبر کنم و جنگ به شیوه کلاسیک انجام دهم و همین ها را گفت و اولین نفر به دل دشمن زد و رفت تا اولین شهید عملیات باشد…”(مصاحبه با چمن آرا)
۱۱-همبستگی درونی و تعاون:به دلیل ساختار اجتماعی خاص زندگی عشایری و خویشاوندی نزدیک درونی آن،ما شاهد نوعی همبستگی درونی میان افراد حاضر در جبهه های نبرد در میان بسیج عشایری هستیم.”روحیه و انگیزه و همبستگی میان افراد ایل خزل طوری بود که چند برادر در جنگ شرکت کرده بودند و به همدیگر می گفتند که من می مانم و می جنگم و تو برگرد خانه و هیچ کس حاضر نبود میدان جنگ را ترک کند…”(مصاحبه با چمن آرا)
۱۲- تبعیت از ریش سفید و رئیس:یکی از خصلت های مثبت افراد بسیج عشایری ایل خزل که به شدت در میدان های نبرد کارآمد است حرف شنوی و تبعیت از مافوق خود است که این خصلت به ساختار سیاسی درون عشایر بر می گردد.(محمد رحیمی ، ۱۳۸۵ : ۹۰)”…افراد مبارز و شرکت کننده در عملیات از طرف ایل خزل کاملا” گوش به فرمان بزرگ و رئیس ایل بودند..”(مصاحبه با چمن آرا)در واقع نباید از نقش ریش سفیدان و بزرگان قبیله در جمع آوری افراد ایل خزل برای جنگ غافل شد”…میر ولی ولی نژاد که مسئول گروه یک قبیله بود و نقش مهمی در جمع آوری افراد ایل خزل داشت…از افراد بزرگ دیگر می توان ناصر سهرابی نام برد که مشوق بزرگی برای شرکت ایل در عملیات بودند “(همان)
۱۳-آشنائی با آب و هوا و زیستن در شرایط جوی نامناسب:از آن جائی که منطقه میمک محل قشلاق عشایر منطقه یعنی ایل خزل است و زندگی به مدت طولانی در آن جا،می تواند افراد را برای کار دفاعی سخت در آن شرایط جوی آماده سازد و این گونه توان نبرد را بهتر از افرادی داشته باشند که تازه به منطقه اعزام شدند و آشنائی و سابقه حضور در منطقه را نداشته اند.
۱۴-تدارکات و پشتیبانی محلی:”….در آغاز مراحل آماده سازی برای عملیات،ارتش اعلام کرد که فقط می تواند روزی یک وعده غذا در اختیار رزمندگان قرار دهد،مابقی اقلام غذائی را خود نیروهای بومی خزل تهیه می کردند و به رزمندگان لبنیات و محصولات لبنی و پروتئینی می دادند…”(چمن آرا،مصاحبه).تهیه غذاهای محلی از جمله شیر و دوغ و ماست و نان و انواع مواد غذائی دیگر که اغلب توسط زنان عشایر ایل خزل تهیه می شد می تواند جزء عامل نظامی تدارکات و پشتیبانی محسوب شود.قبلا”اشاره کردیم که نیروهای نظامی با فقدان تجهیزات کافی برای عملیات مواجه بودند و در واقع برخی از نیروهای عشایری ایل خزل بودند که با آتشبارهای سبکی که متعلق به خودشان بود همچون ژ۳ و ام ۱ به یاری نیروهای نظامی در عملیات شتافتند (اکبری،۱۳۹۲ :۱۰۴)
نتیجه گیری:
عشایر ایران در طول تاریخ همواره مدافع مرزهای ایران بوده اند و همین امر از آن ها یک نیروی بالقوه نظامی بسیار کارآمد برای دولت مرکزی ساخته است.ساختار سیاسی و اجتماعی و مذهبی درون عشایر می تواند جزء عناصر مهم در جنگ های دفاعی محسوب شود.در عملیات ضربت ذوالفقار که به نوعی باز پس گیری منطقه اشغال شده میمک است عشایر ایل خزل نقش بسیار مهمی را بر عهده داشتند.در ساختار سیاسی عشیره،وجود خصلت تبعیت از ریش سفید و رئیس و در ساختار اجتماعی آن،همبستگی و تعاون عشایری و در ساختار مذهبی آن،داشتن روحیه دینی و تعصب مذهبی و شیعی بودن و همسوئی عقیدتی با رهبر انقلاب و در ساختار اقتصادی عشایر می توان پشتیبانی و تدارکاتی از جمله تهیه آذوقه و برخی اقلام مصرفی مورد نیاز رزمندگان و تهیه برخی آتشبارهای سبک از جمله ژ۳ و ام یک،همۀ این ها در نشان دادن نقش و جایگاه نیروی عشایری ایل خزل در دفاع مقدس از جمله عملیات میمک اهمیت بالائی دارند.در این مطالعه به برخی از این خصلت های مهم پرداختیم:تسلط و اشراف اطلاعاتی بر منطقه،توان جنگ چریکی و تن به تن،آمادگی دفاعی،تدارکات و تهیه آذوقه جنگی و غیر جنگی برای نیروها و پشتیبانی تدارکاتی،که با وجود همۀ این خصلت ها،برگ برنده عملیات در دستان جبهه خودی قرار گرفت و توانست بیشتر مناطق اشغالی را از دشمن باز پس بگیرد.
پیشنهاد های پژوهش:
پیشنهاد ما این است که با بررسی و توصیف دقیق جزئیات عملیات ضربت ذوالفقار،این عملیات را از لحاظ تاکتیک های جنگ منظم و نامنظم با تکیه بر اصول جهانی جنگ مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم و به نظر ما،در این زمینه خلاء جدی وجود دارد.در پایان بهتر است مقاله خود را با این جمله تمام کنیم که یکی از ویژگی های دفاع مقدس در هشت سال جنگ تحمیلی،مشارکت ملی قومیت های مختلف در جنگ بود که با یک وحدت ملی زیر پرچم انقلاب و امام گرد آمدند.
منابع :
-ادیبی سده،مهدی(۱۳۸۷):جامعه شناسی جنگ و نیروهای نظامی،چاپ هشتم،تهران،سمت
-افشار سیستانی،ایرج(۱۳۸۱):مقدمه ائی بر شناخت،ایل ها و چادرنشینان و طوایف عشایری ایران،جلد اول،تهران،ثامن الائمه (ع)
-اکبری،مرتضی(۱۳۹۰):دانشنامه ایلام،نقش زنان استان ایلام در تحولات سیاسی و اجتماعی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس،مشهد،شاملو
-اکبری،مرتضی(۱۳۹۵):بررسی و تبیین نقش عشایر استان ایلام در پیشبرد راهبردهای دفاعی در دفاع مقدس،پژوهش های انسان شناسی ایران،دوره ۶ شماره ۱
-اکبری،مرتضی(۱۳۹۲)،دانشنامه ایلام،تاریخ معاصر استان ایلام عصر دفاع مقدس (با تکیه بر جنگ تحمیلی ۱۳۵۹-۱۳۶۷ ش)،ایلام،حوزه هنری استان ایلام،نشر جوهر حیات
-امام خمینی(۱۳۶۱)،صحیفه نور،ج ۴،تهران،مرکز مدارک انقلاب اسلامی ،
-بساطی،سعید (۱۳۷۸):حماسه میمک،تهران،بنیاد شهید انقلاب اسلامی
-بی نام(بی تا):لاله ها در میمک آواز می خوانند،ایلام،اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس
-حاجی خداوردی خان،مهدی (۱۳۸۹):مهران در تحولات جنگ ایران و عراق،تهران،مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس
-درخشنده،صید محمد (۱۳۹۱):عشایر ایلام،ایلام،انتشارات زانا
-روشن،علی اصغر،فرهادیان،نورالله(۱۳۸۵):فرهنگ اصطلاحات سیاسی-نظامی،تهران،دانشگاه امام حسین(ع)
-سنجابی،علیرضا(۱۳۷۵):استراتژی و قدرت نظامی،تهران،پاژنگ
-صحرائی،محمد(۱۳۸۹):تاریخ دفاع مقدس،تهران،فاتحان
-محمد رحیمی،کامران(۱۳۸۵):عشایر ایلام در دفاع مقدس،ایلام،طلور
-محمدیان،علی کرم (۱۳۹۴):به سوی میمک،ناگفته هائی از اولین پیروزی ایران در جنگ و خاطرات سیاسی و اجتماعی،تهران،شرکت انتشارات سوره مهر
-مشفقی فر،ابراهیم(۱۳۸۲):کارکرد نظامی ایلات و عشایر در ایران،فصلنامه مطالعات بسیج سال ششم.شماره ۲۰-۲۱
-ملک احمدی،نریمان(۱۳۸۲)،بررسی مردم شناسی ساختار اجتماعی و فرهنگی ایل خزل،پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز
-نیکجو،علی احسان،آقابابائی،زهره(۱۳۸۵):نگرشی بر اصول و مبانی مدیریت نظامی جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس،تهران،نقش بیان و عصر فرزانگان
